Nikt nas do siebie nie zbliży bardziej niż… obcy człowiek

Współczesny moralitet z efektownym finałem w stylu Jamesa Bonda, ale z Louisem de Funèsem w roli głównej

 „Gość-inność” – to tytuł sztuki Petera Turriniego, austriackiego dramaturga o imponującym dorobku literackim, poety, dziennikarza, a nade wszystko – prowokatora. Tytuł inscenizacji przygotowanej na jubileusz czterdziestolecia pracy artystycznej małżeństwa Małgorzaty Chryc-Filary i Zbigniewa Filarego, sygnalizuje jakże gęstą i wieloznaczną materię dramatu, który w wymiarze inscenizacyjnym – jest wręcz ascetyczny. Umówmy się więc, że, jak w stopniowaniu przymiotników – uznamy tę tytułową grę słów za poziom pierwszy na nieskończenie długiej liście współczesnych form relacji między ludźmi.

Bo łączy nas dokładnie tak wiele – jak zarazem dzieli. Bilans wychodzi na zero.

Nie, nie! Powyższe zdanie nie jest figurą retoryczną.

Polak – pierwszy obywatel świata

Łączy nas milion spraw, ale na krótko; dzieli – wszystko, i to na zawsze.

Realizatorzy kameralnej w obsadzie i oszczędnej w scenografii, wracającej na scenę Sali Włoską jeszcze grudniową premierę w Teatrze Polskim w Szczecinie (troje aktorów oraz m.in. kilka modeli samolotów, shaker, list niedoręczony adresatce od czterdziestu lat i poduszka pod głowę) – zdecydowali się na tytuł „gość-inność” dlatego, że pojęcie „gość-jedność” jest … jakieś takie niepolskie. Z samym „gościem” – też mamy problem. I nie idzie tu o kwestię językową, ale sferę mentalną, obyczajową a przede wszystkim – aż strach przywołać tu słowo: ksenofobiczną. I dlatego, od razu, sami sobie, wyjaśnijmy tę kwestię raz na zawsze: my ksenofobami nie jesteśmy. Absolutnie! No, może, poza przypadkiem, gdy jakiś gość ośmieli się podważyć naszą boską wyjątkowość. Wtedy Wiedeń czy Racławice, a przede wszystkim Grunwald, będą niewinną potyczką wobec determinacji z jaką wystąpimy w obronie naszego honoru, czci i chwały. Polskości!

Polak to synonim pomazańca Bożego, sprawiedliwszy od archaniołów.

I tu pojawia się pierwszy problem. Turrini zatytułował swoją Volksstück – „Fremdenzimmer” – pokój gościnny. W niemieckiej tradycji terminem Volksstück określa się przedstawienie dedykowane dla szerokich mas prostych widzów. W odróżnieniu od barokowych komedii – sztuka z tej kategorii odnosi się do problemów większości z nas. Zestawienie tych dwóch tytułów dla jednej sztuki („Pokój gościnny” versus „Gość-inność”) pokazuje, jak można wpływać na widza i ukierunkować odbiór przesłania przedstawienia, podpowiadać interpretację zarysowanego w nim dramatu. To przykład wręcz akademicki!

Innymi słowy – uświadomiony widz, za cenę jednego biletu ma możliwość obejrzenia jakby dwóch sztuk, z inscenizacyjnego poziomu identycznych, ale w wymowie i napięciu intelektualnym – jednak różnych. Wystarczy wybrać tytuł, a interpretacja, jak pęk bierek rzuconych na stół, sama ułoży się w misterną konstrukcję myślową.

Odwróci się człowiek na chwilę, a tu uchodźca już jest w domu.

Tak, tak właśnie było. Do mieszkania, którego właścicielem jest Heniek, żyjący bez ślubu z Baśką, barmanką, której Heniek przez lata i do znudzenia zadawał pytanie, czy z nim zamieszka (wystarczy, żeby kupowała jedzenie, bo on opłaci rachunki za prąd) – wszedł uchodźca. Samir. To, że tym samym momencie wokół ich domu rozbłyskiwały niebieskie światła, a powietrze przeszywały syreny policyjnych wozów, być może ścigających kogoś niebezpiecznego, dla pary emerytów nie miało najmniejszego znaczenia. Do tego momentu wiedli oni życie podobne do tramwaju, który przestał już marzyć o tym, by choć raz mógł skręcić w ulicę, która nie miała torów.

Ci starzejący się ludzie z każdym dniem stawali się już tylko kolejnymi meblami w ich mieszkaniu. Od mebli odróżniały ich nawyki, przyzwyczajenia i nałogi oraz wszechogarniająca, wzajemna zrzędliwość. I nagle, w obecności nieznanego Syryjczyka, Baśka i Heniek – te ludzkie rekwizyty … zaczęły ze sobą normalnie rozmawiać! Przez lata toczyli wzajemne wojny, ale w milczeniu! Rozpamiętywali błędy, w nieskończoność powtarzali pretensje, aż tu nagle – taki gość! Uciekinier, uchodźca, może nawet – wróg! Po polsku – nie zna ani jednego słowa. Po angielsku – też ni w ząb. Tak zresztą jak Baśka i Heniek. Więc jak się mieli nie polubić? Zabawne, dowcipnie i tak typowo po polsku ułożone dialogi wywołały wesołość widowni, która z niczego nie śmieje się tak serdecznie jak z samej siebie!

Tak, stary Falstaffie, miałeś rację!

Różnimy się tym, czym sami chcemy. To nasz wybór.

– Powiedz mu, że ma się stąd wynosić!

– On zostaje! – Baśka tym stwierdzeniem niemalże usynowiła uchodźcę, dając mu koszulkę jej syna, który jako siedemnastolatek wyszedł z domu i od czterech dziesięcioleci nie wraca do matki.(To dla niego Heniek zobowiązał się trzymać ów gościnny pokój, z oryginalnego tytułu sztuki).

Turrini – jak sam podkreśla – posługuje się w swoich utworach przerysowaniem budowanych sytuacji, charakterów, rozwiązań. Jego dramaty, tłumaczone na trzydzieści języków, chętnie wystawiane na scenach prestiżowych teatrów, snują swe opowieści na ponadnarodowej kanwie, adoptując jedynie lokalne kolory i subtelności.  

Jestem przekonany, że szczecińska Baśka i Heniek odnajdą się w tym tekście równie dobrze jak londyńska Barbra and Henry lub berlińska Herta und Heinrich. Odróżni ich od siebie drobiazg, rzecz niemalże nie warta uwagi – stosunek do obcego, innego, nie naszego. Po spektaklu zastanawiałem się, czy Samir w ogóle zwracałby uwagę na lokatorów… domu? Bo czy nie właśnie dom jest dla niego w tej chwili najważniejszy? Dom, do którego co najwyżej przez okna i szpary wpadają rozbiegane światła policyjnych patroli? Dom – miejsce bezpieczne.

Gość, obcy… wróg – czy to „polskie” synonimy?

Nie lubię, gdy sprawy od dziesięcioleci uporządkowane, jasne i niebudzące wątpliwości nagle domagają się weryfikacji. No przecież po raz drugi nie będę czytał „Obcego” Alberta Camusa. I co z tego, że noblista, że egzystencjalista i autorytet? Że tak dużo wie o ludzkiej naturze. A ja, albo ty – to niby kto? Swoje wiemy! Obcy jest obcy. A, taki jeden z drugim, przechera, przybiera różne postaci. Wszystkich ich łączy wrogość wobec nas! Już my dobrze wiemy… Drażni ich nasza odmienność i wyjątkowość. Z założenia więc nie szukamy sposobów na zrozumienie przybysza. Nie szukamy z nim porozumienia. Odgradzamy się od nich. Gołym okiem widać, że oni kipią żądzą unicestwienia nas. Dlaczego? A czy to ważne?

Naszego kołtuństwa nic z posad nie ruszy. To prawda druga, w jaką spektakl ten mnie uzbroił.

Kim jest obcy? Co dziś znaczy: obcy. Czy bliscy mogą być zarazem obcy? To równie mocno akcentowane pytania tego spektaklu.

Jest takie opowiadanie, zapewne Czechowa… Baba osłabła. Bo i czas na nią przyszedł. Chłop zrozumiał, że powinien babę zawieźć do doktora. Ani babę pytał, ani ona o cokolwiek prosiła… Zaprzągł konie. Jadą. Przez całe życie ze sobą nie rozmawiali. Bo o czym tu gadać. Każdy robił swoje. Ona rodziła i karmiła, on płodził i zbierał. Uzupełniali się jak dwie łyżeczki. I nagle, tak nieoczekiwanie, bez uprzedzenia miałoby się to skończyć? Co za ból! Jaka męka! No jakże to teraz miałoby być? On znał życie tylko u boku baby! Proszę? Miłość? A co to takiego? Baba nigdy o czymś takim nie słyszała. Chłop też z swojej natury nie był specjalnie ciekawski. Zresztą, szybko i on zabrał się z tego świata. Dokąd? A miał, że ci on kogoś innego, do kogo mógłby pójść? Do baby…

Jak to człowiek nie wie, co mu los zgotuje

I nie inaczej jest w tej sztuce. Była barmanka i były listonosz, zamieszkali razem. A czemużby nie? Żeby razem mieszkać nie trzeba się kochać. Można. Ale to nie jest konieczne. I mieszkali sobie razem, żyjąc osobno. Ona kpiła z jego męskości, on twierdził, że ona od rana pije. Nie patrzyli sobie w oczy, nie jadali kolacji przy świecach, nie mieli wspólnych dzieci. Związek jakich setki.

Można o Baśce i Heńku powiedzieć wszystko, ale nie to, że byli sobie obcy! Nikt ich nie pytał, a sami w sobie też nie znajdowali potrzeby, aby rozpowiadać po ludziach, że jedno nie byłoby w stanie żyć bez drugiego. I tylko marzenia, te skryte, mieli niezmiennie piękne i prawdziwsze niż ich prawie zapomniana już młodość. On ciągle pragnął znów usiąść przy stoliku i patrzeć na nią, krzątającą się przy barze. To pragnienie było na tyle silne, że wreszcie złamało jego sercową gnuśność i emocjonalną niepełnosprawność. Powiedział jej o tym. Kiedy? No właśnie… To jeden z kluczowych momentów spektaklu, a tych jest w tej sztuce tak dużo, ile kas pancernych w śnie włamywacza. Ten, każdą z nich otwiera, ale tuż przed wschodem słońca. A wtedy, jak wiadomo, czar pryska.

Akcja sztuki rozkręca się w tempie lontu prowadzącego do arsenału wypełnionego emocjonalnym dynamitem.

Obfituje w „miniaturowe miniaturki” inscenizacyjne, zamykające się w zdaniu i geście, dwóch spojrzeniach i chrząknięciu, z wielkim wyczuciem i prawdą przez Małgorzatę Chryc-Filary i Zbigniewa Filarego garściami sypane.

Ile trzeba mieć w sobie wiedzy o życiu, a zarazem kunsztu aktorskiego, by teatr zamieniać w życie.

Gra w trzy kubki…

Każdy ją zna. Ale w mojej wersji – każdy z nas jest kulką w tej grze. W zależności od tego, pod którym kubkiem się znajdziemy, taki zestaw wartości w sobie aktywujemy. A kubki to kolejno: gość, obcy… wróg.

O akcji tej sztuki słowa więcej nie powiem. Jednej sceny pominąć jednak nie mogę. Sądzę, że wypłynęła z natury Małgorzaty Chryc-Filary, także asystentki reżysera spektaklu. Samir, oszołomiony rozwojem wypadków, dotychczas nieustannie nerwowo reagujący na coraz to zbliżające się do mieszkania emerytów syreny wozów policyjnych oraz tajemniczy, dzwoniący jego telefon komórkowy, posmakowawszy – być może pierwszy raz w życiu – alkoholu, porwany muzyką jego świata, przeplatającą się z dźwiękami piosenki Baśki – usypia. I co wtedy robi Baśka? Ona w całkowicie naturalny i oczywisty sposób przyklęknie, pochyli się nad strudzonym, wypłoszonym i ciągle odrętwiałym ze strachu Samirem. Jak matka, pocałuje obcego… Na dobry sen… Zwykły i nadzwyczajny zarazem gest. Najtrudniejszy do wykonania.

Na tle tego gestu kładę wspomnienie setek tysięcy ukraińskich matek z dziećmi, które nie tak dawno ruszyły do Polski. My zjednoczyliśmy się wtedy bez warunków wstępnych i bez ograniczeń. W tym samym czasie, nieopodal, wzdłuż pobliskiej granicy, potrafiliśmy zamarzającą w locie wodą z policyjnych armatek strącać z drutów kolczastych braci Samira, uciekinierów. Skazywaliśmy ich na beznadziejne próby przepłynięcia granicznej rzeki lub po zdjęciu z drutów kolczastych, także tych z połamanymi nogami – wypychaliśmy byle tylko dalej od nas. To przecież… obcy.

To także przykład lub dowód naszej „gość-inności”.

Modlitwa o…

I choć zakończenie przedstawienia jest wprost niewiarygodne i brawurowe, to na dnie duszy, rozbawionej owym finałem dostrzegłem… kilka nut. Z tej piosenki, którą każdy zna. Nuci ją właśnie Baśka, Małgorzata Chryc-Filary, wsparta o ramię Heńka, Zbigniewa Filarego. Ha! Jakby to było wspaniale, gdyby… Gdyby swoją „Modlitwę o miłość prawdziwą” zaśpiewała z Baśką pani Krystyna Prońko! Modlitwa taka z pewnością zostałaby wysłuchana.

Tak mi się marzy…

Może wtedy ożyłyby treścią i przekazem tak bardzo zapomniane, że aż wręcz nieprawdziwe słowa Wincentego Pola…

Ledwo człek by czasem wierzył,
Dom niewielki – wtem gość wchodzi:
Ot i domek się rozszerzył
I wnet miejsce gdzieś się rodzi.
Przybył drugi i dziesiąty
I nie ciasno jest nikomu:
Wyprzątnięto wszystkie kąty,
Coraz szerzej w małym domu;
Zda się, że pan domu sobie
Ścian i miejsca gdzieś przysporzył,
A on tylko w domu tobie
Drzwi i serce swe otworzył.
I ta strzecha, choć uboga,
Chociaż niska, przecież bliska,
Dla obcego i dla swego
I od Boga aż do wroga
Jest tu miejsce dla każdego.
– Ale… gdzie? – zapytam.
– No właśnie… – odpowiem.

Kurtyna

P.s. Przed szatnią stanąłem w kolejce, wyjątkowo małomównej, w odróżnieniu od atmosfery po innych spektaklach.

Nie przychodzę do teatru tylko po to, by śledzić losy bohaterów. Idę by ich losy uruchomiły teatr w mojej głowie. A ten nazywa się Życie. Sytuacje sceniczne, konflikty, typy bohaterów – krew lejąca się strumieniami, miłosne uniesienia czy odruchy wstrętu – to właśnie hartowanie i kształtowanie, pobudzanie lub uspokajanie duszy, która musi być gotowa na reakcję wobec każdego w jej stronę wymierzonego gestu. Ot, choćby takiej nieoczekiwanej wizyty gościa, uchodźcy, wroga, a może… posłańca? Ale…. czyjego?

---

Gość-inność – autor: Peter Turrini, przekład: Karolina Bikont, reżyseria: Bartłomiej Wyszomirski, scenografia: Iza Toroniewicz, choreografia: Jarosław Staniek, Katarzyna Zielonka, animacje: Michał Charko, asystent reżysera: Małgorzata Chryc – Filary
Premiera: 2 grudnia 2023,
Obsada:
Baśka – Małgorzata Chryc-Filary, Heniek – Zbigniew Filary, Samir – Karol Olszewski